उनले गालामा म्वाइ खाइ दिइन्।  टिलपिल आँसु बगाउँदै उनले गम्लङ्ग अँगालो हाले। वैदेशिक रोजगारका लागि प्रस्थान गर्दा गर्दा आफ्नो गालामा लागेको लिपस्टिक र आँसु पुछ्दै विकास तामाङले श्रीमतीलाई बाइबाइ गरे। सिन्धुपाल्चोकका विकास तामाङले बुधबार अपराह्न दुबई जाँदै गरेकी श्रीमती रामकुमारीलाई त्रिभुवन विमानस्थलमा अश्रुपूर्ण बिदाइ गरिरहँदा वरिपरि उभिएका समेत भावुक बने।

दुई वर्ष दुबई बसेर बिदामा घर फर्केका विकासले आफ्नो कमाइले मात्र परिवारको खर्च चल्न छाडेपछि श्रीमतीलाई समेत लिएर जानुपरेको विवशतापूर्ण कथा सुनाउन भ्याए। ‘दुई महिनापछि म पनि जानेछु,' उनी भावुक बने, ‘दुवैजना अरबमै काम गर्नेछौं।' यत्ति भनिसक्दा उनी टाढा कतै हेरिरहेका थिए, सायद भविष्यको कुनै योजना सँगाल्दै थिए कि! कुबेतमा तीन वर्ष पसिना बगाएर नेपाल फर्किएकी सिन्धुपाल्चोक मंगल गाविसकी शान्ती तामाङ वैदेशिक रोजगारबाट लगभग अघाइसकिन्। हातमा केही पैसा लिएर आएकी उनी काम गर्ने वातावरण मिले यतै बस्ने सोचाइमा छिन्। तर, पनि उनी दोधारमै छिन्, विदेशै जाने कि यहीँ बस्ने। भन्दै थिइन्, ‘यहाँ केही उपाय नलागे विदेशिनुको विकल्प छैन।'

रामकुमारी र शान्ती जस्तै चुलोचौको र वल्लोपल्लो गाउँको मेलापातमा सीमित महिला वैदेशिक रोजगारीमा जाने क्रम बढिरहेको छ। संयुक्त अरब इमिरेट्स, अफगानिस्तान, मलेसिया, कुबेत, कतार, बहराइन, साउदी अरबलगायत मुलुक नेपाली महिलाका विशेष गन्तव्य हुन्।  सन् २००८/२००९ मा ८ हजार ५ सय ९४ महिला विदेशिएकोमा सन् २०१३/१४ मा त्यो संख्या ह्वात्तै बढेर २९ हजार १ सय ५२ पुगेको छ। २०७१/७२ को पछिल्लो ४ महिनामात्र १३ हजार ३ सय २ महिलाले पूर्व श्रम स्वीकृति लिएका छन्। यही अवधिमा २ हजार ५ सय ४० महिलाले पुनः श्रम स्वीकृति लिएको वैदेशिक रोजगार विभागको तथ्यांकमा उल्लेख छ।

राष्ट्रिय योजना आयोगका पूर्व सदस्य एवं वैदेशिक रोजगार विज्ञ गणेश गुरुङ भने सरकारी तथ्यांकमा विदेशिने सबै महिलाको संख्या अट्न नसकेको बताउँछन्। उनका अनुसार सरकारले त्रिभुवन विमानस्थलबाट बाहिरिनेको मात्र तथ्यांक राख्ने गरेको छ। त्योभन्दा बढी भारतीय बाटो हुँदै वैदेशिक रोजगारमा गइरहेका छन्। ‘बर्दियाकी महिला बर्दियामै पासपोर्ट बनाएर उतैको दलालमार्फत भारतको बाटो हुँदै खाडी मुलुक पुग्छिन्,' उनले उदाहरण दिँदै भने, ‘सरकारले यस्ता महिलाको तथ्यांक राखेको छैन।' गुरुङको भनाइलाई आधार मान्ने हो भने विदेशमा कति नेपाली छन् भन्ने नेपाल सरकारलाई पत्तो छैन। सरकारी तथ्यांकमा विदेशिएका सबै नेपालीको सूची अट्न सकेको छैन। ‘मैले लेबनानको बेरुतमा १२ सय नेपाली महिला भेटँे,' सन् २०११ मा बेरुत, युएइ र ओमनमा काम गर्न गएका नेपाली महिलाको अवस्थाबारे अध्ययन गरेका गुरुङ भन्छन्, ‘तर सरकारी तथ्यांकमा त्यहाँ काम गर्ने नेपाली महिलाको संख्या अत्यन्तै न्यून थियो।' उनले सुनाएको यो एउटामात्रै उदाहरण हो। कैयौं नेपाली महिला विदेशमा जोखिमपूर्ण अवस्थामा काम गर्न बाध्य छन् तर न तिनीहरू सरकारको सम्पर्कमा आएका छन् न सरकारले नै चासोपूर्वक खोजी गरेको छ।

काठमाडौंस्थित श्रम कार्यालयमा श्रम स्वीकृति वैधानीकरण गराउन आएकी झापाकी टंककुमारीको कथा पनि सिन्धुपाल्चोककी रामकुमारीको भन्दा भिन्न छैन। विदेश जानका लागि श्रीमानले तीन वर्षअघि नै पासपोर्ट बनाए पनि स्वास्थ्यका कारण जान नसकेपछि आफैं उड्न परेको उनले सुनाइन्। ‘श्रीमानले नसके पनि घर त चलाउनुपर्यों नि,' उनले भनिन्। स्वदेशमा केही गर्न नसकेपछि बिदेसिनु परेको महिलाको भनाइ छ। स्वदेशमै रमाउन चाहे पनि बाध्यताले विदेश उडाएको उनीहरु बताउँछन्। ‘आफ्नो जग्गा नभएकाले अरुको खेती गरेर बसेका थियौं,' टंककुमारी सुनाउँछिन््, ‘यसले पनि पेट नभरिएपछि उड्न बाध्य भयौं।' 

घरमा कलिला छोराछोरी छाडेर ओमन उडेकी उनले त्यहाँ अरुकै केटाकेटी स्याहार्न जान लागेको सुनाइन्। ‘ओमानमा केटाकेटी तथा बूढा बूढीललाई स्याहार्दा झापामा रहेका मेरा साना नानी र आमाको पेट भरिन्छ,' उनले भनिन्, ‘सन्तानले नजाऊ भने पनि जान बाध्य भएको छु।' बिदेसिए पनि मन भने सधैं घरमै रहने उनले सुनाइन्। १३ वर्षीया छोरी र ११ वर्षीय छोराकी आमा टंककुमारीले छोरी शर्मिला बिरामी भएकाले घर फर्केको बताइन्। ‘ऊ अस्पतालमा भर्ना भएको खबर सुनँे,' उनले भनिन्, ‘साहुसँग बिदा मागेर आएकी हुँ।' झापास्थित घरमा छोरीको उपचार गरेर तीन महिना बिताएकी टंककुमारी बिहीबार रातिको फ्लाइटबाट ओमन उडेकी छन्। ‘तीन महिनामा छोराछोरीले एकछिन पनि छाडेनन्,' झापाबाट काठमाडौं आउने बेला पनि रोएँ,' काठमाडौंस्थित श्रम कार्यालयमा बुधबार भेटिएकी उनले भनिन्, ‘उनीहरुकै खुसीका लागि अहिले रुवाएर हिँडेकी छु।' मासिक १६ हजार कमाउने उनी स्वदेशमा काम नपाएकैले बिदेसिनुपरेको बताउँछिन्।

६ र ८ वर्षका दुई सन्तान छाडेर विदेश जान सिन्धुपाल्चोककी रामकुमारीलाई कम्ती सकस परेन। साना नानीलाई सासू–ससुराको काखमा छाडेर उनी काममा जाँदै थिइन्।’उनीहरुले पनि नजानु मम्मी भन्दै थिए,' उनले भनिन्, ‘म रोकिन सकिन।' दुई महिनापछि दुबई जान तयार विकासलाई त्यो दिन सम्झँदा अझै डर लाग्छ।  ‘आमा गए पनि म बस्छु भनेर सम्झाएको छु,' उनले भने, ‘म पनि हिँड्ने बेलामा कसले सम्झाउला?' शान्ती तामाङ पनि सानै भए पनि रोजगारी पाए स्वेदशममै बस्ने सुुनाउँछिन्। ‘विकल्प भए मजस्तै मेरा साथी पनि यहीं टिक्थे,' उनले भनिन्, ‘नभएरै जाने लर्को बढिरहेको छ।' गाउँका महिला जान थालेपछि देखासिकीमा बाहिरिने पनि कम छैनन्। 

शान्तीको गृहजिल्ला सिन्धुपाल्चोकबाट वैदेशिक रोजगारीमा जाने महिलाको संख्या पहिलो नम्बरमा छ। अघिल्लो वर्ष यस जिल्लाबाट मात्र २५ सय महिला बिदेसिएको तथ्यांक छ। हालसम्म बिदेसिएका करिब एक लाख महिलामध्ये १० जिल्लाका मात्र आधाभन्दा बढी रहेको वैदेशिक रोजगार विभागले जनाएको छ। यसरी बिदेसिनेमा सिन्धुपाल्चोकका ८.८६, झापाका ८.५७, मोरङका ५.८७, मकवानपुरका ४.७६, काभ्रेपलान्चोकका ४.२८, काठमाडौंका ४.१७, नुवाकोटका ३.९, सुनसरीका ३.७९, इलामका ३.३१ र दोलखाका २.७७ प्रतिशत छन्। बाँकी जिल्लाबाट ४९.७२ प्रतिशत महिला बाहिरिएका छन्। सन् २००८/२००९ देखि सन् २०१३/१४ सम्मको अवधिमा कुल १ लाख १३ हजार ७ सय ७८ महिलाले श्रम स्वीकृति लिएर विदेशिएको तथ्यांक छ। 

वैदेशिक रोजगार विज्ञ गणेश गुरुङ जुन जिल्लाबाट जाने सुरुवात भयो, त्यही जिल्लाबाट जानेको संख्या बढ्ने गरेको सुनाउँछन्। ‘विदेश गएकाले आफन्त तथा साथीसंगीलाई डाक्ने गरेका छन्,' उनले भने, ‘केही जिल्लाबाट मात्रै बढी महिला बिदेसिनुको मूलकारण यही हो।' 

शिक्षित युवतीमध्ये कतिपयले गाउँमै रोजगारी पाउने गरे पनि निम्न आयस्तर भएर औपचारिक शिक्षा पाउनबाट वञ्चित अधिकांश युवती बिदेसिने गरेको सुनाउँछन्। बिदेसिएका महिलाको अवस्था जटिल वैदेशिक रोजगारीमा जाने नेपाली महिलाले कामका सिलसिलामा गन्तव्य मुलुक र स्वदेश फिर्तापछि पनि जटिल समस्या भोग्नुपरेको एक अनुसन्धान प्रतिवेदनले देखाएको छ। ग्रिन तारा नेपाल र बेलायतको सेफिल्ड विश्वविद्यालयले केही समयअगाडि संयुक्त रूपमा सार्वजनिक गरेको प्रारम्भिक प्रतिवेदनअनुसार नेपालबाट बिदेसिने कामदार संख्या बर्सेनि बढ्दै गए पनि राज्य पक्षबाट यसलाई व्यवस्थित गर्न नसक्दा विकराल समस्या उत्पन्न भएको उल्लेख छ। 

प्राध्यापक पउल बिस्सेल, डा. पदम सिंखडा र अनुन्धानकर्ता सारा देवकोटाले तयार पारेको ‘मानव बेचविखन र वैदेशिक रोजगारीमा नेपाली महिला’ विषयक प्रतिवेदनमा महिलाको दयनीय अवस्थाबारे चर्चा गरिएको छ। आर्थिक अवस्था कमजोर, बच्चाको शिक्षा, परिवारको दबाब र आर्थिक प्रलोभनजस्ता कारणले महिला बिदेसिने गरेको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ। यति हुँदाहुँदै पनि महिला बिदेसिने क्रम बढ्दै जाँदा समाजमा महिलालाई हेर्ने दृष्टिकोण भने अझै सकारात्मक छैन। ‘पढेलेखेकाले कुरा काट्दैनन्,' झापाकी टंककुमारी सुनाउँछिन्, ‘नपढेकाले कुरा काट्न छाड्दैनन्।' परिवारको सहयोग र आत्मविश्वास भए महिला अगाडि बढ्नसक्ने उनले सुनाइन्।

गत आर्थिक वर्ष सिन्धुपाल्चोकबाट मात्रै २ हजार ५ सय महिला वैदेशिक रोजगारीको सिलसिलामा विभिन्न मुलुकमा गएका छन्। वैदेशिक रोजगार विभागका अनुसार यो संख्या देशभरबाटै सबैभन्दा बढी हो। गरिबी, बेरोजगारी र देखासिकीको भरमा जिल्लाबाट महिला कामदार कुबेत, बहराइन, साउदी अरेबियालगायत मुलुक जाने गरेको विभागको तथ्यांक छ। स्वीकृति लिएर जाने अवैधानिक ढंगले भारतको बाटो हुँदै खाडीलगायत मुलुक जाने महिलाको संख्या धेरै छ। द्वन्द्वको चपेटामा रहेको मुलुक इराकमा समेत अवैधानिकरूपमा ठूलो संख्यामा नेपाली महिला पुगेका छन्।  यस्तै घरेलु कामदार महिला मालिकबाट यौनजन्य हिंसामा पर्ने गरेका छन्। गर्भवती भएर नेपाल फर्कनेको संख्या पनि अधिक छ। पछिल्लो समय खाडीमात्रै होइन, नेपाली महिलालाई मानवतस्करले रोजगारका नाममा अफ्रिकी मुलुकसमेत पुर्यापउन थालेका छन्।

चेतनामुलक कार्यक्रम सञ्चालन गर्दैछौं : श्रमप्रवक्ता

श्रम तथा रोजगार मन्त्रालयका प्रवक्ता बुद्धिबहादुर खड्का महिला विदेश जानेक्रम बढेसँगै उनीहरुको सुरक्षाका लागि चेतनामुलक कार्यक्रम दिन थालिएको बताउँछन्। विदेश जानुअगाडि थाहा पाउनुपर्ने कुराबारे जानकारी गराइने उनले बताए। घरेलु कामदारको रुपमा महिला बढी पीडित हुने भएकाले त्यो काममा जान प्रतिबन्ध लगाइएको उनले सुनाए। ‘महिलाका लागि चुनौती बढी छ,' उनले भने, ‘त्यसैले सक्षम बनाएर पठाउनु जरुरी छ।'

भाइबर र ह्वाट एपबाट तानिँदै : गणेश गुरुङ

वैदेशिक रोजगारविज्ञ गणेश गुरुङ गाउँ–गाउँमा दलाल पुगेर भाइबर र ह्वाट एपको सहायताले महिलालाई विदेश लैजान थालेको सुनाउँछन्। खाडीमा काम गर्ने गाउँकी महिलाको आवाज भाइबरबाट सुनाएर अर्की चेलीलाई फकाउन थालिएको उनले बताए। पछिल्लो समय गाउँगाउँमा दलालहरू आधुनिक मोबाइल बोकेर जान थालेको उनले सुनाए। ‘दलालको कुरामा विश्वास नगर्नेहरु आफन्तको कुरामा भर पर्न थालेका छन्,' उनले भने, ‘दलालले बिदेसिएका महिलालाई प्रयोग गरेर झन धेरै महिला तान्दै छन्।' इमेल इन्टरनेट प्रयोग महिला ओसार–पसारमा समेत हुन थालेको उनको भनाइ छ। उनले यसरी विदेश गएका धेरैजसो महिला शोषणमा पर्ने बताए।

सरकारले विदेश जाने महिलालाई परामर्श दिने गरेको बताए पनि त्यो पर्याप्त नभएको उनले बताए। ‘पहिलो कुरा त धेरै महिला सरकारको सम्पर्कमै नआई बिदेसिएका छन्,' उनले भने, ‘पहिलो काम सरकारले महिलालाई आफ्नो सम्पर्कमा आउने बाटो अपनाउनुपर्यो,।' सरकारले कडा कानुन लगाएर रोक्नेभन्दा पनि जाने महिलाको सुरक्षाका लागि सही बाटो देखाउनुपर्ने सुनाए। ‘यहाँ रोके अर्को बाटो भएर जान्छन्,' उनी भन्छन्, ‘त्यसैले सही बाटो देखाउनु जरुरी छ।'

Published on: 27 December 2014 | Nagarik